Sistemska diskriminacija Roma, Ustavna nedosljednost i institucionalna marginalizacija
Romska zajednica u Crnoj Gori kontinuirano se suočava sa institucionalnom diskriminacijom, koja se ogleda u neprepoznavanju njihovog statusa kao nacionalne manjine na najvišem pravnom nivou. Iako Romi imaju Nacionalni savjet, u skladu sa članom 79 Ustava Crne Gore, njihovo izostavljanje iz preambule Ustava faktički im uskraćuje puno ostvarenje manjinskih prava, koje uživaju sve ostale manjinske zajednice.
U preambuli Ustava Crne Gore decidno su navedene nacionalne manjine kojima je omogućeno formiranje nacionalnih savjeta kao krovnih institucija i Romima je data ova mogućnost ali kad su u pitanju ostala prava koja proizlaze iz Ustava, Romima su ta prava perfidno sistemski uskraćena ( politička participacija/pravo na uatentičnu zsatupljenost, proporcionalna zastupljenost u organima državne uprave, jedinicama lokalne samouprave…) . Ovo nije pravno neutemeljena slučajnost, već rezultat dugogodišnjeg institucionalnog zanemarivanja i sistemske diskrimincacije. Njihovo isključenje iz preambule reflektuje decenijsku neravnopravnost i odsustvo institucionalnog priznanja, uprkos činjenici da su vjekovima prisutni na teritoriji Crne Gore, a to im se decenijama osporava.
Pravna i politička nedosljednost jasno je vidljiva – iako Ustav u članu 79 garantuje manjinska prava, izostavljanje Roma iz preambule stvara pravnu kontradikciju. Formalno, Romi imaju prava, ali su im ona faktički uskraćena kroz zakonske norme i institucionalne prakse. Na djelu je perfidna manipulacija pravnim okvirom: forma je zadovoljena, ali suština izostaje. Ovo omogućava institucijama da tumače zakone na način koji ne ide u korist Roma, čime se održava sistemska diskriminacija.
Političke elite, čak i stranke nacionalnih manjina sihronizovane do sada u Crnoj Gori nisu pokazale stvarnu želju da riješe ovaj problem, kao ni niz drugih izazova sa kojima se suočava romska zajednica. Iako postoje mehanizmi za izmjenu Ustava i zakona, nije bilo dovoljno političke volje da se Romi uključe u preambuli Ustava i time dobiju jednaku institucionalnu zaštitu kao ostale nacionalne manjine. Ovakva pravna nedosljednost dodatno produbljuje marginalizaciju Roma i Egipćana u Crnoj Gori.
Prilikom donošenja Ustava 2007. godine, politički konsenzus oko prepoznavanja nacionalnih manjina bio je vođen političkim i nacionalnim interesima, pri čemu su Romi ostali izvan ovog okvira, jer nisu postojali kao politički subject i uglavnom su nastojale da svoje interese i potrebe artikulišu unutar pojednih građanskih političkih subjekata. Nažalost to je bila samo iluzija, jer se pokazala iluzornom. Dok su druge manjinske zajednice kroz političke stranke i organizacije ostvarile snažniji institucionalni i lobistički uticaj i pritisak, Romi su, zbog svoje teške socio-ekonomske situacije, ostali izvan ključnih političkih procesa. Izostanak političke volje da se ovaj problem riješi, čak i među subjektima koji su u određenim trenucima imali snagu da ga adresiraju, dodatno potvrđuje institucionalnu nepravdu.
Nepriznavanje Roma na najvišem ustavnom nivou predstavlja pravnu prazninu koja se može ispraviti samo kroz ozbiljne institucionalne reforme. Stoga je neophodno preduzeti konkretne mjere:
- Pokrenuti inicijativu za dopunu preambule Ustava, kojom bi se Romi eksplicitno pomenuli među nacionalnim manjinama.
- Podnijeti zahtjev Ustavnom sudu za ocjenu ustavne diskriminacije prema romskoj zajednici.
- Pozvati se na međunarodne ugovore koje je Crna Gora ratifikovala, uključujući Okvirnu konvenciju Savjeta Evrope o zaštiti nacionalnih manjina, kako bi se osnažio pravni osnov za priznavanje Roma kao ustavne kategorije.
- Lobirati kod političkih subjekata da najmanje 25 poslanika u Skupštini Crne Gore podrži inicijativu za ustavne izmjene.
- Inicirati izmjene Zakona o manjinskim pravima, čime bi se formalizovao status Roma kao nacionalne manjine i otklonila pravna nedosljednost.
Sistemska diskriminacija Roma u Crnoj Gori, traje decenijama i ona mora biti ispravljena kroz hitne ustavne i zakonske reforme. Politička volja i institucionalna posvećenost ovom pitanju ključni su preduslovi za stvaranje društva jednakih mogućnosti. Romska zajednica, kao integralni dio crnogorskog društva, zaslužuje isto ustavno priznanje i institucionalnu zaštitu i ustavna prava kao i sve druge nacionalne manjine. Vrijeme je da Crna Gora pokaže dosljednost u svojim proklamovanim evropskim vrijednostima i konačno otkloni ovu sistemsku nepravdu, koja ima sve oblike sistemske rasne diskriminacije.
Prava koja nisu priznata u okviru pravnog sistema ostaju bez stvarnog utemeljenja, istinska borba za jednakost počinje tamo gdje se nepravda institucionalizuje. Pravo koje nije ugrađeno u temelje pravnog sistema ostaje dekorativna norma kojom se prikriva institucionalna nepravda i diskriminacija
Muhamed Uković
17.02.2025.
